प्रिय नैना,
रामरक्षा म्हणताना "अनुष्टुभ छंद: सीता शक्ती" हे प्रत्येक वेळा म्हणावे लागते. आज जेव्हा या छंदाबद्दल अधिक माहिती वाचली तेव्हा "अनुष्टुभ छंद:" म्हणजे काय हे कळले. बरीचशी रामरक्षा अनुष्टुभ छंदात लिहिलेली आहे. हा छंद तसा पहावा तर अक्षरांचे काही भागात बंधन पाळत नाही, तर काही भागात लघु गुरू मात्रांचेपण बंधन पाळतो. गम्मतच आहे आणि असा पद्यबंध का तयार झाला असेल याचा मी विचार करत होतो.
कदाचित आधीच्या काळात जेव्हा मुद्रण नव्हते तेव्हा मुखोद्गत करूनच काव्य आणि ज्ञान पुढच्या पिढीला मिळायचे, गुरू त्यांना पाठ असलेले ज्ञान शिष्यांना पाठ करवून द्यायचे. अनुष्टुभ छंदाला म्हणायची एक खास पद्धत आहे आणि त्यामुळे तो पाठ करायला आणि म्हणायला सोपा होतो हे त्याला वाचून कळते. आपण रामरक्षा ज्या चालीत म्हणतो तीच चाल या छंदात लिहिलेल्या रचनेला लागते.
आता आताच्या काळात "भारत एकात्मता स्तोत्रम्" या अनुष्टुभ छंदातच लिहिलेले आहे त्याचे उदाहरण बघ:
अयोध्या मथुरा माया, काशी कांची अवंतिका
वैशाली द्वारिका ध्येया पुरी तक्षशिला गया
प्रयाग: पाटलीपुत्रं विजयानगरं मह्त
इन्द्रप्रस्थं सोमनाथ: तथाSमृतसर: प्रियम
या छंदात लिहिलेल्या पद्याला यमकाची गरजच राहत नसते. यमक नसूनही ते म्हणताना अडचण येत नाही, अशी एक लय त्या छंदात आहे.
या छंदाची रचना अशी होते
| प | ॅ + + +
| प | ॅ + ॅ +
| प | ॅ + + +
| प | ॅ + ॅ +
म्हणजेच प्रत्येक ओळीत पहिली चार अक्षरे कशीही चालतात पण दुसऱ्या चार अक्षरांना ठराविक बंधन असते. पहिल्या आणि तिसऱ्या ओळीत लगागागा म्हणजेच फक्त पाचवे अक्षर लघु आणि उतरलेली तीन गुरू असतात. दुसऱ्या आणि चौथ्या ओळीत लगालगा म्हणजेच पाचवे आणि सातवे अक्षर लघु आणि सहावे आणि आठवे अक्षर गुरू असे असते.
या छंदात काही तरी लिहून पहायचा आज प्रयत्न केला मी. काय मांडायचे आहे ते मला माहितच होते. मला माहित असलेली यशाची त्रीसूत्री सांगायची होती. आता ते मांडायला लिहिताना काही गोष्टी पाळायच्या होत्या आणि सोपी पद्धत होती ते रामक्षेच्या चालीत म्हणता म्हणता ते लिहित जाणे. काही तरी जमले आहे बघ तुला कसे वाटते ते.
त्रीसूत्री
(छंद: अनुष्टुभ)
निश्चित ध्येय शोधावे
गोंधळात असू नये
ध्येय मिळायच्या आधी
स्वस्थ काही बसू नये
तीव्र इच्छा हवी जेव्हा
ध्येय प्राप्त करायचे
इच्छेवीण कुणाला ना
काही येथे मिळायचे
अतोनात प्रयत्नांनी
नित्य साधेल कामही
यशाची हिच त्रीसूत्री
ध्येय इच्छा प्रयत्नही
~ रोहित
(अभ्यासू)
रोहित
(रोहितची डायरी / तुष्की, नागपूर)
०७ ऑक्टोबर २०१३, ०८:००
+९१-९८२२२-२०३६५
tusharvjoshi [at] gmail [dot] com
रामरक्षा म्हणताना "अनुष्टुभ छंद: सीता शक्ती" हे प्रत्येक वेळा म्हणावे लागते. आज जेव्हा या छंदाबद्दल अधिक माहिती वाचली तेव्हा "अनुष्टुभ छंद:" म्हणजे काय हे कळले. बरीचशी रामरक्षा अनुष्टुभ छंदात लिहिलेली आहे. हा छंद तसा पहावा तर अक्षरांचे काही भागात बंधन पाळत नाही, तर काही भागात लघु गुरू मात्रांचेपण बंधन पाळतो. गम्मतच आहे आणि असा पद्यबंध का तयार झाला असेल याचा मी विचार करत होतो.
कदाचित आधीच्या काळात जेव्हा मुद्रण नव्हते तेव्हा मुखोद्गत करूनच काव्य आणि ज्ञान पुढच्या पिढीला मिळायचे, गुरू त्यांना पाठ असलेले ज्ञान शिष्यांना पाठ करवून द्यायचे. अनुष्टुभ छंदाला म्हणायची एक खास पद्धत आहे आणि त्यामुळे तो पाठ करायला आणि म्हणायला सोपा होतो हे त्याला वाचून कळते. आपण रामरक्षा ज्या चालीत म्हणतो तीच चाल या छंदात लिहिलेल्या रचनेला लागते.
आता आताच्या काळात "भारत एकात्मता स्तोत्रम्" या अनुष्टुभ छंदातच लिहिलेले आहे त्याचे उदाहरण बघ:
अयोध्या मथुरा माया, काशी कांची अवंतिका
वैशाली द्वारिका ध्येया पुरी तक्षशिला गया
प्रयाग: पाटलीपुत्रं विजयानगरं मह्त
इन्द्रप्रस्थं सोमनाथ: तथाSमृतसर: प्रियम
या छंदात लिहिलेल्या पद्याला यमकाची गरजच राहत नसते. यमक नसूनही ते म्हणताना अडचण येत नाही, अशी एक लय त्या छंदात आहे.
या छंदाची रचना अशी होते
| प | ॅ + + +
| प | ॅ + ॅ +
| प | ॅ + + +
| प | ॅ + ॅ +
म्हणजेच प्रत्येक ओळीत पहिली चार अक्षरे कशीही चालतात पण दुसऱ्या चार अक्षरांना ठराविक बंधन असते. पहिल्या आणि तिसऱ्या ओळीत लगागागा म्हणजेच फक्त पाचवे अक्षर लघु आणि उतरलेली तीन गुरू असतात. दुसऱ्या आणि चौथ्या ओळीत लगालगा म्हणजेच पाचवे आणि सातवे अक्षर लघु आणि सहावे आणि आठवे अक्षर गुरू असे असते.
या छंदात काही तरी लिहून पहायचा आज प्रयत्न केला मी. काय मांडायचे आहे ते मला माहितच होते. मला माहित असलेली यशाची त्रीसूत्री सांगायची होती. आता ते मांडायला लिहिताना काही गोष्टी पाळायच्या होत्या आणि सोपी पद्धत होती ते रामक्षेच्या चालीत म्हणता म्हणता ते लिहित जाणे. काही तरी जमले आहे बघ तुला कसे वाटते ते.
त्रीसूत्री
(छंद: अनुष्टुभ)
निश्चित ध्येय शोधावे
गोंधळात असू नये
ध्येय मिळायच्या आधी
स्वस्थ काही बसू नये
तीव्र इच्छा हवी जेव्हा
ध्येय प्राप्त करायचे
इच्छेवीण कुणाला ना
काही येथे मिळायचे
अतोनात प्रयत्नांनी
नित्य साधेल कामही
यशाची हिच त्रीसूत्री
ध्येय इच्छा प्रयत्नही
~ रोहित
(अभ्यासू)
रोहित
(रोहितची डायरी / तुष्की, नागपूर)
०७ ऑक्टोबर २०१३, ०८:००
+९१-९८२२२-२०३६५
tusharvjoshi [at] gmail [dot] com
No comments:
Post a Comment