Sunday, September 15, 2013

पान ३४. दोन की तिन


प्रिय नैना,

कवितांमधल्या छंदांची गम्मत कळायला लागली ना की त्यांना वाचण्याचा त्यांना समजूण घेण्याचा त्यांना तालात गाण्याचा आनंद काही औरच असतो गं.  माधव ज्यूलियन यांच्या पद्यप्रकाश पुस्तकात पान क्रमांक ११२ मधे पहिले दोन छंद दिले आहेत ते म्हणजे १) वैकुंठ आणि २) लवंगलता.  गम्मत म्हणजे दोन्ही छंद १४ अक्षरांचे आहेत, मग यात फरक तो कोणता?  छोटा पण महत्वाचा फरक आहे. 

वैकुंठ छंदात शेवटून तिसऱ्या अक्षरावर आघात आहे, टाळी आहे आणि विलंबित उच्चाराने तिथे मजा येते.  पाखरांचे गाणे नावाची ग. ह. पाटील यांची कविता श्राव्य स्वरूपात मिळाली आज एका संकेत स्थळावर तिला ऐकतांना हे मस्त ध्यानात येते.  या नवीन माहितीमुळे ही कविता वाचताना अधिकच मजा आली.

[
टिप: लक्षात राहण्यासाठी, पुन्हा लिहितोय सतत वाचले म्हणजे लक्षात राहणे सोपे होईल ना गं;
| -> टाळी देण्याचे चिन्ह, इथे यती नसतो पण टाळी पडते
! -> यती चे चिन्ह, म्हणजे म्हणताना इथे थांबणे अनिवार्य असते
S -> विलंवित उच्चाराचे चिन्ह, म्हणताना हे अक्षर लांबवायचे
- -> छंदात एका अक्षरासाठी वापरले जाणारे चिन्ह
]

आता वैकुंठ छंदातल्या त्या पाखरांची शाळा कवितेला वाचून बघ:

वैकुंठ छंद
| प प ! - - - SS | - - -  = अक्षरे १४

पाखरांची शाळा - ग. ह. पाटील

पाखरांची शाळा भरे पिंपळा वरती
चिमण्यांची पोरे भारी गोंगाट करती

उतरते उन जाते टाळुनी दुपार
पारावर जसा यांचा भरतो बाजार

बाराखड्या काय ग आई घोकती अंगणी
उजळणी म्हणती काय जमुनी रंगणी

तारेवर झोके घेती बसुनी रांगेत
भुरकन इथे तिथे उडती मौजेत

खेळकर किती नको कराया अभ्यास
परीक्षेत का न आई व्हायचे नापास

पावसाळ्यातही शाळा आमुची न गळे
गळकी ग शाळा यांची भिजती सगळे

रविवारी सणवारी आमुच्यासारखी
नाही ना सुट्टी भली मोडली खोडकी

यांच्याहून आम्ही आई शहाणे नव्हे का?
गप्प शाळेमध्ये कधी धरितो न हेका

होतो पास आम्ही कधी दिपोती बक्षीस
मौज काय सांगू मिळे सुट्टी हि शाळेस

(ग. ह. पाटील)

लवंगलता छंदात शेवटी दोन अक्षरी शब्द असतोच असतो.  तिन पद्मावर्तनी गट म्हणजे चार चार अक्षरांचे गट पडून शेवटी दोन अक्षरे उरतात तिथे एक दोन अक्षरी शब्द येतो.  वैकुंठ छंदात तिन अक्षरी शब्दाने ओळ संपते लवंगलता मधे दोन अक्षराने हा त्यांच्यातला महत्वाचा फरक मानला पाहिजे. यामुळे कविता म्हणतानाचा ठेका वेगळा होतो.

धोंडोपंतांनी त्यांच्या लेखात या छंदाचा उल्लेख करताना ग्रेस यांची पाठीवर बाहुलीच्या ही कविता सांगितली आहे ती वाचूया आता. 

लवंगलता छंद
प| प| प| -- = १४ अक्षरे

पाठीवर बाहुलीच्या - ग्रेस

पाठीवर बाहुलीच्या
चांदणीचा शर
गोर्या मुलीसाठी आला
काळा घोडेस्वार …..

प्राक्तनाच्या घळीमध्ये
पावसाचे पाणी
अंधारात घोड्यालाही
ओळखले कोणी?

पुरूषाच्या पुढे आली
हिला चढे माज
चार बाया मिळूनिया
काढा हिची लाज

न्हाऊनीया केस ओले
दारामंदी आली
खुंटीवर टांगलेली
चोळी चोरी गेली

जोडव्याच्या जोडालाही
डोह घाली धाक
कुंकवाच्या करंड्यात
बाभळीची राख

पाठीमागे उभा त्याचे
दिसेल का रूप?
आरशाच्या शापानेही
आलिंगन पाप

रानझरा ओळखीचा
तहानेची बोली
कात टाकलेला साप
पाचोळ्याच्या खाली

- ग्रेस

कसे ना छोट्याश्या फरकाने कवितेतली मजा बदलते, वेगळा आनंद मिळतो.  हा फरक धान्यात न घेतल्याने माझी पान ३२. वरची कविता चुकली हे कळले.  ती लवंगलता मधे पूर्णतः नाही.  काही ओळींमधे दोन अक्षरी शब्द शेवटी येत नाही इथे ती फसते. म्हणजे ती कविता वैकुंठ आणि लवंगलता यांचे मिश्रण झाली आहे. :) अरेच्चा नवीनच काहीतरी झाले की.

आज खूप कवितामवर बोललो ना.  काही दिवस असे कवितामय़ होतात आणि त्यांच्याही आनंद औरच असतो.

लक्षात ठेवण्यासाठी संदर्भ :-
१) http://www.misalpav.com/node/4734 - धोंडोपंतांचा लवंगलतावरचा लेख
२) http://www.erc-pune.org/mr/resources/poem - ग ह पाटील यांची श्राव्य कविता

(रोहितची डायरी / तुष्की, नागपूर)
१४ आगस्ट २०१३, १०:५०
+९१-९८२२२-२०३६५
tusharvjoshi [at] gmail [dot] com

No comments:

Post a Comment