पान ३२. छंद

प्रिय नैना,

इंटरनेट वर सुद्धा काही शिकायची इच्छा असेल तर कितीतरी गुरू मिळतात आणि अगदी एकलव्यासारखे सुद्धा शिकायची गरज नसते.  ते सगळे गुरू कितीतरी ज्ञानाचे भांडार सर्वांसाठी खुले लिहून ठेवतात.  असेच एक ज्ञानाचे भांडार सापडले इतक्यात.  मिसळपाव.कॉम साईट वर धोंडोपंत यांनी लिहिलेले काही 'छंदशास्त्र' या विषयावरचे लेख सापडले.  नवी नवी कवितांची आणि छंदांची आवड असणाऱ्याला ही मेजवानीच गं.  त्यांच्या लिखाणातला एक भाग मला खूप आवडला तो असा.  ते म्हणतात की शिकताना आधी छंद शिकायचा, त्यानंतर जाती शिकायच्या आणि शेवटी वृत्त शिकायचे.  ही चढती भाजणी आहे. 

छंद - सगळ्यात सोपे.  यात फक्त अक्षरांचे बंधन असते.  कधी कधी काही अधिक ऱ्हस्व दीर्घ चे संकेत असतात पण बहुतकरून फक्त अक्षरांची संख्या सांभाळली की झाले.  मला अष्टाक्षरी जमू लागलेय तो छंदच.

जाती - थोडे अधिक सराव हवा.  यात मात्रा सांभाळाव्या लागतात.  एका ओळीत किती मात्रा याव्या हे ठरलेले असणार.  मात्रा म्हणजे लघु अक्षराची एक मात्रा गुरू अक्षराच्या दोन मात्रा असे मोजत ओळीत किती हे ठरलेले असते.

वृत्त - यात अक्षर संख्या, मात्रा आणि गण हे तिनही ठरलेले असते.  गण म्हणजे ऱ्हस्व आणि दीर्घ अक्षरे कोणत्या क्रमाने यावे यांचे काही ठरलेले संच आहेत, त्यांचा क्रम ठरलेला असतो.

सध्या मी हे सगळेच नव्याने शिकतोय म्हणून मी छंदावरच सध्या अभ्यास सुरू ठेवावा, हे गुरूंनीच लिहून ठेवलेय.  त्यांच्या एका लेखात त्यांनी लवंगलता छंदाबद्दल सांगितले आहे.  काय मस्त नाव आहे राव छंदाचेही.  या छंदात ८ आणि ६ अश्या अक्षरांच्या दोन ओळी घेऊन कविता असते.  फक्त अक्षरेच मोजायची.

छंद शिकायचा आधी
छंद सोपा असे
शिकायचे अक्षरांना
योजायचे कसे

किती अक्षरे येतात
कोणत्या छंदात
साधून होतो छंदाचा
अभ्यास जोरात

पुढे शिकायचे कसे
मात्रा मोजायच्या
किती मात्रा कोण्या जाती
मध्ये ठेवायच्या

मात्रांना शिकण्यासाठी
चाल कामी येते
गुणगुणत लिहून
जाती साध्य होते

पुढे तंत्राचा कळस
म्हणजेच वृत्त
कितीतरी असतात
वृत्ते भारदस्त

अभ्यासाने हळू हळू
वृत्त सुद्धा येते
ध्येयनिष्ठ चिकाटीने
काव्य साध्य होते

लवंगलता छंदात जमले गं जमले.  या छंदांचा छंद लागल्याने आता आयुष्यात फक्त रोहिणी आणि कविता इतकेच उरलेय असे वाटू लागलेय.  हो रोहिणी आधी, हे काय सांगायला हवे काय?

(काव्यसाधक)
रोहित

(रोहितची डायरी / तुष्की, नागपूर)
३० जुलाई फेब्रुवारी २०१३, ०८:००
+९१-९८२२२-२०३६५
tusharvjoshi [at] gmail [dot] com